Wieteke van Dort: een leven lang heimwee naar Indië (2024)

DEN HAAG - 'Ik woon hier nog maar net, want ik kom uit Indië.' Wieteke van Dort zegt het jarenlang te pas en te onpas. Dat stopt pas een jaar of tien na haar aankomst in Den Haag, als een vriendin haar erop wijst dat ze inmiddels toch wel heel erg lang weg is uit de voormalige kolonie en zich dus echt wel een Haagse kan noemen. Het typeert de heimwee waar Wieteke haar leven lang last van heeft gehad. De heimwee naar Nederlands-Indië die haar leven en carrière mede heeft gevormd.

Aan een buitenstaander is dat gevoel moeilijk uit te leggen. 'De geuren, de klanken, de Indische mensen, je moet het meegemaakt hebben om het te begrijpen', vertelt Van Dort in 2022 in een interview op Radio West. De verhuizing naar Den Haag in 1957 is dan ook niet gepland. Samen met haar familie is zij op vakantie in Nederland als de rubberplantage van haar stiefvader door Soekarno wordt genationaliseerd. Het gezin heeft niets meer en moet in Den Haag een nieuw bestaan opbouwen.

Van Dort komt al op jonge leeftijd in aanraking met theater. Haar moeder is in Soerabaja toneelregisseur en ze kijkt als kind al graag met haar mee. Toch volgt Wieteke eerst een ander pad. Zonder diploma komt zij van het Johan de Witt College en volgt zij de opleiding tot kleuterleidster. Een poging om daarna alsnog de toneelschool te doen mislukt: ze wordt er na twee jaar afgestuurd omdat de school haar niet goed genoeg vindt. Artistiek leider Erik Vos van toneelgezelschap De Nieuwe Komedie ziet dat anders: hij neemt Wieteke aan. En zo belandt ze alsnog op het toneel.

Na enkele jaren komt het cabaret op haar pad. Hagenaar Wim Kan is dan een van de grote drie in dit vak. Traditiegetrouw treedt hij op met zijn vrouw Corry Vonk, bijgestaan door enkele jonge acteurs en cabaretiers. Het echtpaar Kan heeft zelf geen kinderen en ontfermt zich als ouders over 'het klasje', zoals het jongerengroepje wel eens ironisch wordt genoemd. Wieteke heeft het erg naar haar zin bij Kan en kijkt er de kneepjes van het comedy-vak af. Ze schrijft cabaretgeschiedenis met het komische liedje 'Vaderhart', dat zij samen met Kan zingt.

Er komt een einde aan de theatercarrière van Van Dort als zij trouwt met Theo Moody, die twee kinderen heeft. Zij besluit de zorg voor de stiefkinderen op zich te nemen en kan hierdoor niet meer 's avonds op de planken staan. Radio en televisie kan wel, want dat is meestal overdag. En daarop stort zij zich dan ook vol overgave.

Wieteke trouwt in 1970 en viert een feest in het Congresgebouw in Den Haag:

Eind jaren zestig is Wieteke van Dort te zien in de jeugdserie als Oebele, met onder anderen Willem Nijholt, die ook Indische roots heeft. Tussen de opnamen door maken Wieteke en Willem elkaar vaak aan het lachen, door voor de grap 'Indisch' te praten: 'Hallo luitjes, wil je eventjes luisterrrren ja?' Het is het prille begin van Tante Lien, hoewel haar echte geboorte pas enkele jaren daarna zou plaatsvinden.

Aart Staartjes is in die periode een jonge en rebelse televisiemaker. Voor de VARA mag hij 'De Stratemakeropzeeshow' gaan maken; een kinderprogramma dat taboes moet doorbreken. Staartjes kiest Wieteke van Dort en Joost Prinsen als zijn tegenspelers, vraagt Harry Bannink voor de muziek en haalt er een team van jonge talentvolle schrijvers bij, onder wie Willem Wilmink en Hans Dorrestijn.

Al snel blijkt dat Van Dort weinig last heeft van schaamte. Liedjes en sketches over poep en pies, over masturbatie of seks: ze draait haar hand er niet voor om. Legendarisch wordt haar 'deftige dame' die keurig netjes blijft, maar om de haverklap windjes laat. Die overigens buiten beeld door Staartjes worden gefaciliteerd.

Als Wieteke tijdens een repetitie een vrouw moet spelen die het voortdurend koud heeft, krijgt zij van de regisseur toestemming om dat met een Indische tongval te doen. Het typetje slaat in als een bom. De dag na de uitzending staat haar telefoon roodgloeiend: tientallen Indische Nederlanders vragen of zij in deze rol wil komen optreden. Dat ze geen repertoire heeft vinden ze geen probleem: 'Ach mevrouw, als u alleen maar even drie kwartier zo praat...'

Haar carrière ontwikkelt zich vanaf dat moment in allerlei richtingen. Uiteraard blijft zij werken voor televisie en radio in programma's als 'Klokhuis' en 'Radio Lawaai Papegaai'. Ze is ook te zien op het witte doek: in 1978 speelt zij in de speelfilm 'Pinkeltje' en dit jaar nog in 'Verliefd op Bali' van Johan Nijenhuis.

Ook werkt zij als stemactrice voor De Efteling; tot op de dag van vandaag is zij elke dag in het sprookjespark te horen als de heks van Hans & Grietje en de vertelster bij onder meer Roodkapje en De Zes Zwanen. Wieteke is actief als beeldend kunstenares, onder meer in de Pulchri Studio in Den Haag en illustreert boeken.

Haar per toeval ontstane Indische typetje heeft inmiddels een naam: Tante Lien. Zij krijgt haar eigen televisie- en theatershows. Met het ontbrekende repertoire komt het wel goed; de auteurs in haar netwerk schrijven graag liedjes voor haar. Het bekendste wordt 'Arm Den Haag', op tekst van Willem Wilmink en muziek van Harry Bannink. Het lied verwoordt het verdriet en de heimwee van veel Indische Nederlanders en wordt het lijflied van Tante Lien: 'Den Haag, Den Haag, de weduwe van Indië ben jij'.

Wieteke laat Lien niet meer los en blijft haar spelen. Zelfs na een hartinfarct in 2012, waar ze goed van herstelt. Drijfveer blijkt steeds vaker de grote betrokkenheid bij de Indische gemeenschap in Nederland. Dat ervaart ook André Koolen, die bij Radio West het programma 'Onder de Haagse klapperboom' met Van Dort maakt. 'We deden dat een keer op locatie, met publiek erbij. Er was beperkt plek, dus mensen moesten reserveren. Ik zag een oververhitte telefoniste zitten, half in paniek. Want de centrale raakte overbelast, alle Indische Hagenaars wilden erbij zijn.'

Koolen herinnert zich ook dat hij twee keer samen met Van Dort naar de Tong Tong Fair is geweest: 'Ze kon daar echt geen twee meter lopen of ze werd aangeklampt. Zo geliefd was zij bij haar publiek. De Indische gemeenschap voelde zich echt door haar gehoord en dat merkte je aan alles.'

In juli 2024 overlijdt haar grote liefde Theo vrij plotseling op 86-jarige leeftijd. Hij kiest er bewust voor om zich niet te laten behandelen aan darmproblemen. De dood voelt voor hem als een bevrijding, omdat hij nu geen leven zonder Wieteke hoeft mee te maken. Bij Van Dort is in mei namelijk uitgezaaide kanker geconstateerd.

Van Dort zelf heeft er vrede mee, hoewel zij dan al te zwak is om de uitvaart bij te wonen. Een leven zonder Theo hoeft zij niet lang meer mee te maken. Maandag is Wieteke van Dort overleden op 81-jarige leeftijd in het bijzijn van haar familie.

Paul 'de Baron' van Gorcum haalt herinneringen op aan Wieteke van Dort:

Radio West